Lipiński Wacław, pseud. Socha, Gwido, Aleksander, A. Szański, W. Gel (1896–1949), historyk, publicysta, podpułkownik W. P. Ur. 28 IX w Łodzi, w rodzinie rzemieślniczej, związanej z PPS, był synem Jakuba i Bronisławy z Kucińskich. Już w r. 1905 używano L-ego do usług konspiracyjnych. W r. 1912 wstąpił do skautingu jako uczeń gimnazjum spółdzielczego «Uczelnia», należąc równocześnie do kółek samokształceniowych związanych z «Zarzewiem». W październiku 1914 poszedł do Legionów, gdzie używał pseud. Socha, i z 5 p. piechoty odbył wszystkie walki, biorąc udział w bitwach pod Łowczówkiem, Konarami i Kostiuchnówką. W r. 1917 otrzymawszy urlop złożył egzamin dojrzałości w Krakowie i zapisał się na Wydział Filozoficzny UJ. W czasie kryzysu przysięgowego stanął po stronie Piłsudskiego, ale do obozu internowanych się nie dostał, ponieważ przebywał w Krakowie, gdzie od razu przystąpił do pracy publicystycznej i konspiracyjnej: został sekretarzem Ligi Niezawisłości Polski oraz członkiem Komendy Głównej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) po jej utworzeniu. Ogłaszał artykuły publicystyczne w „Kulturze Polskiej” oraz w warszawskiej „Gazecie Polskiej”. Wysłany do Lwowa pod koniec października 1918, brał udział w walkach w tym mieście od 1 XI do 22 XI, po czym wrócił do odnowionego 5 p. piechoty Legionów Polskich i z nim uczestniczył w kwietniu 1919 w wyprawie na Wilno jako dowódca kompanii w stopniu podporucznika. W październiku 1919 przydzielono go do II Oddziału Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego jako referenta prasy i propagandy w Wilnie. Od lutego do września 1920 był zastępcą szefa II Oddziału Dowództwa Okręgu Gen. Poznań, a następnie przez dwa miesiące referentem w II Oddziale Min. Spraw Wojsk. W r. 1920 awansował na porucznika, a w 1921 zweryfikowany został jako kapitan. W t. r. odkomenderowano go na studia uniwersyteckie do Krakowa, gdzie uzyskał doktorat prawa i absolutorium na Wydziale Filozoficznym (z historii) oraz dyplom Szkoły Nauk Politycznych. W r. 1922 został komendantem Okręgu Krakowskiego Związku Strzeleckiego, a równocześnie działał jako publicysta, ogłaszając pod pseud. Gwido artykuły w takich czasopismach, jak „Naród” i „Głos Prawdy”. Potem został referentem oświatowym w Dowództwie Okręgu Korpusu (DOK) Kraków i wykładał historię w oficerskiej szkole administracyjnej. W r. 1927 awansował do stopnia majora i przydzielono go do Wojskowego Biura Historycznego, gdzie objął samodzielny referat formacji polskich z lat wojny światowej. Ogłosił wówczas liczne rozprawy z tego zakresu, które były niejako przygotowaniem do głównego dzieła historycznego L-ego pt. Walka zbrojna o Niepodległość Polski 1905–1918 (1935). W tych też latach ogłaszał swoje wspomnienia, jak Szlakiem Pierwszej Brygady, Wśród Lwowskich Orląt, Od Wilna do Dynaburga. W l. 1932–5 ogłosił w „Przeglądzie Historyczno-Wojskowym” trzy rozprawy o wojnie polsko-rosyjskiej 1632–4; tematem tym zajmował się w czasie swoich studiów uniwersyteckich u prof. W. Sobieskiego. Mają one trwałą wartość naukową.
W r. 1932 został sekretarzem czasopisma „Niepodległość” wydawanego przez Leona Wasilewskiego, a po śmierci gen. Juliana Stachiewicza sekretarzem generalnym Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, który w r. 1936 został zreorganizowany i przemianowany na Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniom Najnowszej Historii Polski, gdzie L. pełnił funkcję dyrektora. Rozwijał wówczas żywą działalność historyczno-publicystyczną w duchu apologii Piłsudskiego. Jego książka Wielki Marszałek, dająca hagiograficzny życiorys Piłsudskiego, była bodaj najbardziej popularną publikacją tego typu. Instytut Piłsudskiego pod rzutkim kierownictwem L-ego wydał liczne publikacje z zakresu ówczesnej najnowszej historii polskiej, jak pamiętniki, monografie naukowe i wydawnictwa źródłowe, obok czasopisma „Niepodległość” przynoszącego obszerny materiał źródeł i opracowań do tej epoki. Największą imprezą Instytutu było dziesięciotomowe wydawnictwo „Pism zbiorowych Piłsudskiego”. W sporach frakcyjnych w łonie obozu rządowego po śmierci Piłsudskiego L. był związany z premierem Sławoj-Składkowskim i płkiem B. Miedzińskim, chociaż w zarządzie Instytutu zasiadali ich przeciwnicy, jak pełniący obowiązki prezesa W. Sławek. W r. 1936 L. habilitował się z najnowszej historii Polski na Uniwersytecie J. Kazimierza we Lwowie. W styczniu 1939 przeniesiony w stan spoczynku, został awansowany na podpułkownika.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 zabezpieczył bogate zbiory Instytutu Piłsudskiego, przenosząc je do Muzeum Belwederskiego (dziś znajdują się one w Archiwum Zakładu Historii Partii). Zmobilizowany otrzymał przydział do biura propagandy Naczelnego Dowództwa, a 7 IX 1939 został szefem propagandy w Dowództwie Obrony Warszawy; funkcję tę pełnił do końca oblężenia. W czasie oblężenia zachowywał się z odwagą i brawurą. Brał udział w obradach Rady Obrony Stolicy i miał po 17 IX rzucić myśl utworzenia rządu w Warszawie (wg niechętnego mu Zaremby, a wedle Liberta, właśnie L. tej koncepcji się sprzeciwił). Po zajęciu Warszawy przez Niemców zrazu opiekował się Muzeum Belwederskim, ale po aresztowaniu prezydenta S. Starzyńskiego udał się do Zakopanego, skąd w marcu 1940 przeszedł na nartach do Słowacji, a stamtąd do Budapesztu. Pragnął wyjechać do Francji, ale rząd W. Sikorskiego nie zgodził się na to. L. związał się wówczas z Julianem Piaseckim, który z ramienia marsz. E. Rydza Śmigłego tworzył organizację piłsudczykowską. Nawiązał też kontakt z internowanym w Rumunii Rydzem Śmigłym, który mu dostarczał informacji, a może i materiałów o kampanii wrześniowej. Na tej podstawie L. pod koniec lata 1940 ogłosił broszurę, pod pseud. Gwido, pt. Wojna polsko-niemiecka 1939 roku, będącą apologią Naczelnego Wodza. W rok później ukazało się rozszerzone wydanie pt. Wojna polsko-niemiecka. Kampania wrześniowa w Polsce w r. 1939. Publikacje te wywołały ożywioną polemikę w podziemnej publicystyce krajowej (m. in. Alojzy Horak) i na emigracji. Pod jesień 1940 L. przyjechał na kilka tygodni do Warszawy i wrócił do Budapesztu, skąd dopiero w lecie 1942 lub styczniu 1943 (wedle informacji rodziny) wrócił na stałe do kraju. Wszedł do Konwentu Organizacji Niepodległościowych, bardziej lewicowego od równie piłsudczykowskiego Obozu Polski Walczącej kierowanego przez J. Piaseckiego. Używał wtedy pseud. Aleksander i redagował pismo „Myśl Państwowa”. Wtedy to napisał broszurę, pod pseud. Gwido, pt. Polityka zagraniczna Piłsudskiego i Becka oraz Bilans czterolecia 1939–1943. W pierwszej połowie 1944 był na krótko aresztowany przez gestapo, a wedle informacji rodziny, przez nią wykupiony. Nie jest jednak wykluczone, że Niemcy wypuścili go ze względu na jego zdecydowanie antyradzieckie nastawienie, czemu stale dawał wyraz w publicystyce ogłaszanej w czasie wojny. Po wyjściu z więzienia odsunięto go ze względów konspiracyjnych od pracy w podziemiu, tak że w powstaniu warszawskim udziału nie wziął.
Na początku 1945 wrócił do Warszawy i starał się o wykłady na Uniw. Warsz. Równocześnie działał w podziemnej organizacji piłsudczykowskiej Stronnictwo Niezawisłości Narodowej i ledwo się z tym ukrywał. W styczniu 1947 został aresztowany na posiedzeniu tzw. Komitetu Porozumiewawczego Organizacji i Stronnictw Politycznych. W listopadzie t. r. odbył się w Warszawie głośny proces, na którym starano się L-ego przedstawić jako jednego z głównych działaczy obozu sanacyjnego w przedwrześniowej Polsce, czym on nigdy nie był. W czasie procesu zachował nieprzejednaną postawę. Skazany na śmierć, został na skutek starań rodziny ułaskawiony na dożywocie. Zmarł w więzieniu we Wronkach 4 IV 1949. L. był raczej publicystą niż historykiem; zadanie swe pojmował jako pracę nad głoszeniem legendy Piłsudskiego. Osobiście odważny, był konspiratorem raczej miernym, choć pełnym temperamentu.
Odznaczony był Orderem Virtuti Militari 5 kl., 5-okrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości i Orderem Polonia Restituta V kl. Żonaty z Aleksandrą Lenk, pochodzącą z Łodzi, pozostawił dwu synów: Jędrzeja i Krzysztofa.
Enc. Wojsk.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Libert F., W. L. na niwie historycznej, „Niepodległość” (Londyn) T. 2: 1950 s. 154–66; Pobóg Malinowski W., W. Socha-L., „Kultura” 1949 z. 3 s. 107–19 (oraz sprostowanie K. Hrabyk, tamże z. 4 s. 238–9); Zaremba Z., Wojna i konspiracja, Londyn 1957; – „Życie Warsz.” 1947 nr 334–46, 353–5; – Arch. UJ: S. II 516, S. II 527, W. P. II 495; Centr. Arch. Wojsk.: Akta L-ego (dostarczone przez P. Staweckiego); – Informacje rodziny.
Henryk Wereszycki